10 Θέσεις Για Τη Δομή ''Σοβιετικού Τύπου''

Η αλήθεια είναι πως χωρίς την ανάπτυξη σύγχρονης επαναστατικής θεωρίας, είναι αδύνατο να αντληθούν χρήσιμα συμπεράσματα και διδάγματα από την ιστορία όχι μόνο της ΕΣΣΔ, αλλά και άλλων χωρών, και συνολικά από την ιστορία της ανθρωπότητας. Για το λόγο αυτό επιδιώκουμε να προωθήσουμε ένα προβληματισμό και να τονίσουμε πως ο κλασικός μαρξισμός συναντά μια δομική αδυνατότητα στη προσπάθειά του να αναλύσει την ΕΣΣΔ, αδυνατότητα που εντοπίζεται, για παράδειγμα, στο ζήτημα της ταξικής διάρθρωσης και της μελέτης του Κράτους.
1. Η μελέτη της ΕΣΣΔ απαιτεί το δύσκολο έργο της συγκομιδής αξιόπιστων ιστορικών στοιχείων, και την κατασκευή κατάλληλων εννοιολογικών εργαλείων και μοντέλων. Το πρώτο είναι εντελώς αναγκαίο αλλά άκαρπο χωρίς το δεύτερο. Πρέπει να κατασκευάσουμε τον ιδεότυπο ενός κοινωνικού σχηματισμού με κρατική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, η οποία μάλιστα εμπεδώθηκε με μια επαναστατική τομή και όχι με αγοραπωλησίες και ειρηνικές ''εθνικοποίησεις'' από κάποια αστική κυβέρνηση. Η ποιοτική διαφορά των δύο ειδών ''εθνικοποιήσεων/κρατικοποιήσεων'' είναι πως η σοβιετική επανάσταση έθεσε με τρόπο εξαναγκαστό εκτός συναλλαγής βασικά μέσα παραγωγής, σε αντίθεση με τις κρατικοποιήσεις πχ του ΠΑΣΟΚ, όπου ένα πλουτοπαραγωγικό μέσο ή υποδομή όπως εξαγοράζεται από το κράτος, έτσι μπορεί να μεταπωληθεί σε ιδιώτες, και το αντίστροφο. Με άλλα λόγια, η μία κρατικοποίηση θέτει βίαια εκτός συναλλαγής και αστικού δικαίου τα μέσα παραγωγής με απαλλοτρίωση, ενώ η δεύτερη αγοράζει τα μέσα παραγωγής από τον ιδιώτη, και μπορεί να τα πουλήσει σε άλλο ιδιώτη, μέσα στο πλαίσιο του αστικού δικαίου και με ειρηνικό τρόπο. Ακόμη και αν στην ΕΣΣΔ ποτέ δεν υπήρξε ''απόλυτη'' κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής, είναι αναγκαίο ο ιδεότυπος να συλλαμβάνει τί σημαίνει μια τέτοια κρατικοποίηση με τη μεγαλύτερη δυνατή καθαρότητα, ώστε να είναι δυνατή η ανάλυση ενός κοινωνικού σχηματισμού στον οποίο κυριαρχεί η κρατική ιδιοκτησία, στο σύνταγμα και τη πραγματική ζωή, έναντι άλλων μορφών ιδιοκτησίας.
Αυτή η κυριαρχία της κρατικής ιδιοκτησίας μετά την επανάσταση μας οδηγούν να κατονομάσουμε την ΕΣΣΔ''κρατικό σοσιαλισμό'' (γνωρίζοντας ασφαλώς πως τέτοιος όρος δεν απαντάται στα γραπτά των Μάρξ-Ένγκελς). Έτσι εκφράζουμε την αντιφατική ενότητα επανάστασης και αντεπανάστασης και τη κινητήριο αντίφαση του σοβιετικού κοινωνικού σχηματισμού, ανάμεσα στην αλλοτριωμένη-νομικοπολιτική ''κοινωνικοποίηση'' (κρατικοποίηση) των μέσων παραγωγής και την πραγματική-ουσιαστική κοινωνικοποίησή τους, μια ενότητα που τυπικά θέτει τη δυνατότητα, με την νίκη της επανάστασης, για την απονέκρωση του κράτους (βλ. και σημεία 4,5).

2. Οι Μάρξ και Ένγκελς ποτέ δεν περιγράφουν κάποιον κοινωνικό σχηματισμό με τα χαρακτηριστικά της ΕΣΣΔ. Η ΕΣΣΔ δεν είναι Κράτος τύπου παρισινής Κομμούνας, ούτε είναι Κράτος που διαχρονικά και ενεργά "απονεκρώνεται'' (διακριτό ζήτημα είναι αν με την Οκτωβριανή Επανάσταση τίθενται ορισμένες βάσεις για αυτό). Εξάλλου, όσα αναγνωρίστηκαν στην Κομμούνα ως ιδιαίτερά της γνωρίσματα, δεν μπορούν να αποκοπούν από τους λόγους που η Κομμούνα πνίγηκε στο αίμα. Η παρισινή Κομμούνα, για τους Μάρξ-Ένγκελς, δεν είχε συνειδητή-συγκροτημένη πρωτοπορεία, ήταν ένα τοπικό φαινόμενο (εντοπισμένο βασικά στο Παρίσι, με μικρή εξάπλωση στην περιφέρεια), και είχε ζωή λίγων ημερών. Αντίθετα, η ΕΣΣΔ είχε ένα κομμουνιστικό κόμμα, ένα κράτος με όργανα, αρμοδιότητες και επαγγελματικό στρατό που ανέπτυξε βαρύ οπλισμό (που τελικά απέκτησε τους δικούς του εξειδικευμένους στρατηγικούς, αξιωματικούς κ.α), έχοντας υπό την κυριαρχία του μια τεράστια επικράτεια, με εθνοτικές (γλωσσικές-πολιτισμικές) διαφορές στο εσωτερικό του που αποκρυσταλλώθηκαν πολιτειακά σε μια ομοσπονδιακή κρατική μορφή (Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών). Η περικύκλωση της Παρισινής Κομμούνας και η συνεργασία πρωσικού και γαλλικού κράτους (που τότε βρίσκονταν σε εμφύλιο) για την καταστολή της, είχε σαν αποτέλεσμα το γρήγορο θάνατό της. Αντίθετα, η περικύκλωση της ΕΣΣΔ ήταν ένας βασικός λόγος της εντατικής ανάπτυξης της παραγωγής μέσων παραγωγής (αντί μέσων κατανάλωσης), με σκοπό να αναπτυχθεί η βιομηχανική υποδομή, ο τεχνολογικός και άρα στρατιωτικός εξοπλισμός, μέχρι την τελική σύγκρουση με τους Ναζί. Άρα, μιλάμε για δύο διαφορετικές ιστορικές καταστάσεις, και για δυο διαφορετικές ιστορικές απαντήσεις στο πρόβλημα της καπιταλιστικής περικύκλωσης.

3. Δεδομένου ότι δεν μπορούμε, αναδρομικά, να βρούμε στους Μάρξ-Ένγκελς κάποια επαρκή περιγραφή του σοβιετικού κοινωνικού σχηματισμού (δεν έχει εμφανές αντίστοιχο στον πίνακα των ''τρόπων παραγωγής'', από τον ''πρωτόγονο κοινοκτητικό'' μέχρι τον ''καπιταλιστικό'' και την αναίρεσή του στον σοσιαλισμό-κομμουνισμό), θα πρέπει να προδιαγράψουμε ορισμένα χαρακτηριστικά του και να ανατρέξουμε σε άλλα σημεία του κλασικού μαρξισμού, έχοντας την επίγνωση ότι, τελικά, η ΕΣΣΔ αποτελεί ιστορικό όριο του ίδιου κλασικού μαρξισμού. Ένα χαρακτηριστικό του σοβιετικού κοινωνικού σχηματισμό είναι η τάση άρσης του δομικού διαχωρισμού οικονομικής ''βάσης''/κοινωνίας ιδιωτών και νομικοπολιτικού ''εποικοδομήματος'' (ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας) που χαρακτηρίζει ειδικά το νεωτερικό-αστικό κράτος. Για παράδειγμα, ο κεντρικός σχεδιασμός και τα σοβιέτείναι αδιαχώριστα ''οικονομικές'' και ''πολιτικές'' λειτουργίες, οικονομικές και πολιτικές σχέσεις. Η ΕΣΣΔ μας βοηθά να αναγνωρίσουμε ένα βαθύτερο θεμέλιο της συγκρότησης του κοινωνικού, σε σχέση με το σχήμα ή τη μεταφορά ''βάση-εποικοδόμημα'', που αφορά κυρίως την καπιταλιστική κοινωνία.

4. Ένας κοινωνικός σχηματισμός δεν μπορεί να αναπτυχθεί πάνω στη δική του βάση, άρα και να ξεδιπλώσει τις δυνατότητες του, υπό καθεστώς περικύκλωσης. Με απλά λόγια, ο αντίπαλος δεν σε αφήνει σε ησυχία, η ταξική πάλη μαίνεται, η αντεπανάσταση πιέζει την επανάσταση και επιδιώκει να την καταπνίξει. Με βάση την περιοδολόγηση του Β.Α.Βαζιούλιν (βλ. την ανάρτηση εδώ), μπορούμε να διακρίνουμε σε αρχή (θέση προυποθέσεων), πρωταρχική εμφάνιση, διαμόρφωση και ωριμότητα της πορείας μετά τον καπιταλισμό. Κατά την πρωταρχική εμφάνιση, ο νέος σχηματισμός αναδύεται στα σπλάχνα του παλιού, μέσα σε ένα εχθρικό περιβάλλον, και υπάρχει η δυνατότητα ''οπισθοδρόμησης''. Κατά τη γνώμη μας, σε αυτή τη φάση έμεινε διαχρονικά η ΕΣΣΔ, με όλες τις ιστορικές διαμορφώσεις της. Έτσι διαφοροποιούμαστε από τον Β.Α Βαζιούλιν, που θεωρεί πως η ΕΣΣΔ από ένα χρονικό σημείο και μετά περνά από το στάδιο της πρωταρχικής εμφάνισης στο στάδιο της διαμόρφωσης του σοσιαλισμού-κομμουνισμού, ενώ συμφωνούμε ότι η βασική αντίφαση είναι μεταξύ νομικοπολιτικής/κρατικής και ουσιαστικής/πραγματικής κοινωνικοποίησης της παραγωγής. Κατά την πρωταρχική εμφάνιση, η βασική αντίφαση εμφανίζεται σε υπανάπτυκτη μορφή. Τί σημαίνει αυτό; Βασικά, τη σχέση Κράτους-Κοινωνίας ως αντίθεσης κεντρικού σχεδιασμού-αγοράς, την αναγωγή δηλαδή της αντίθεσης στους οικονομικούς και πολιτικούς της όρους της όρους. Πρόκειται για το ίχνος της αντίθεσης ''βάση-εποικοδόμημα'' στο σοβιετικό σύστημα, σε πολύ αλλαγμένη μορφή, αφού υπάρχει, όπως είπαμε, η τάση άρσης αυτής της αντίθεσης. Για το λόγο αυτό με την Περεστρόικα η ένταση των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων (αγορά),παρουσιάστηκε σαν αποκέντρωση και άνοιγμα προς την ''κοινωνία'', ενώ στη πραγματικότητα προετοίμαζε την καπιταλιστική παλινόρθωση, πατώντας και στη στασιμότητα της σοβιετικής οικονομίας και αδυναμίες του κεντρικού σχεδιασμού.
Για να ενεργοποηθεί η διαδικασία απονέκρωσης του Κράτους, αφενός αυτό πρέπει να είναι ένα ''ημικράτος'', τύπου Κομμούνας, αφετέρου, για να υπάρξει και κυρίως να στεριώσει ένα τέτοιο ημικράτος, πρέπει να μην υπάρχουν συσχετισμοί υπέρ του ''εξωτερικού εχθρικού περιβάλλοντος'' των καπιταλιστικών δυνάμεων. Η εξωτερική αυτή συνθήκη μαζί με άλλες εσωτερικές συνθήκες (σοσιαλιστική δημοκρατία, αποκέντρωση/κοινωνικοποίηση του μονοπωλίου της νόμιμης βίας άρα διάσπασή του κ.α) επιτρέπουν το πέρασμα από την ''πρωταρχική εμφάνιση'' στη ''διαμόρφωση'' της αταξικής κοινωνίας. Το επαναστατικό μπλοκ έχει ηγεμονεύσει παγκόσμια, και μπορεί να απονεκρώνει το κράτος χωρίς τη συντριπτική πίεση της ''περικύκλωσης'' και των ''εσωτερικών ταξικών εχθρών'', άρα μπορεί να αναπτύσσεται πάνω στη δική του βάση. Η ''πρωταρχική εμφάνιση'' στη μαρξιστική βιβλιογραφία έχει κωδικοποιηθεί, με βάση μια ορισμένη ανάγνωση των Μάρξ-Ένγκελς, ως ''μεταβατική κοινωνία'', μεταβατική από τον καπιταλισμό στον σοσιαλισμό.

5. Πώς μπορούμε να αναλύσουμε καταφατικά το σοβιετικό σχηματισμό της ''πρωταρχικής εμφάνισης'' της μετακαπιταλιστικής διαδικασίας; Ο όρος ''μεταβατική κοινωνία'' ή ο όρος ''μετακαπιταλιστική κοινωνία'' (και διάφοροι άλλοι που έχουν προταθεί, πχ γραφειοκρατική κοινωνία, καπιταλισμός χωρίς καπιταλιστές κλπ) δεν μας λένε κάτι θετικό, δεν βοηθούν κάπως. Όσον αφορά το όνομα, αποδώσαμε στην ΕΣΣΔ (σημείο 1) το τίτλο ''κρατικός σοσιαλισμός'', ενώ στο σημείο 4 μιλήσαμε για την ''πρωταρχική εμφάνιση'' της ''μετακαπιταλιστικής πορείας προς την αταξική κοινωνία. Συνεπώς, ονομάζουμε αυτή την πρωταρχική εμφάνιση ''κρατικό σοσιαλισμό'', με βασική κινητήριο αντίφαση, όπως είπαμε (σημείο 1) αυτή ανάμεσα στην αλλοτριωμένη κοινωνικοποίηση (κρατικοποίηση) και την ουσιαστική-πραγματική κοινωνικοποίηση των όρων παραγωγής της ζωής. Θεωρούμε πως ο όρος ''κρατικός καπιταλισμός'', υποβαθμίζει την ιδιαιτερότητα του σοβιετικού σχηματισμού όπως και την ιδιομορφία του ''εκμεταλλευτικού'' χαρακτήρα της ΕΣΣΔ, που εμφανίζεται βασικά με τη μορφή της απρόσωπης ''πολιτικοοικονομικής'' κυριαρχίας (και όχι με τη μορφή μιας ''ασυδοσίας των γραφειοκρατών'', της ''νομενκλατούρας'' κ.ο.κ). Σε αντίθεση με τον ΚΤΠ (καπιταλιστικο τρόπο παραγωγής), δεν μπορεί να διακριθεί η κρατική κυριαρχία από την οικονομική εκμετάλλευση. Κατά συνέπεια, αλλάζει ο χαρακτήρας της ταξικής πάλης, στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Η ''αποξένωση'' της δραστηριότητας των ανθρώπων από τους ίδιους παίρνει στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ τη μορφή του σοβιετικού Κρατικού Νόμου αντί του Νόμου της ''Αγοράς''. Όμως στο ''εξωτερικό'' της ΕΣΣΔ η παγκόσμια καπιταλιστική Αγορά εξακολουθεί να επιβάλλεται, και η ΕΣΣΔ πρέπει να ''ανταγωνιστεί'' τις καπιταλιστικές δυνάμεις στο ρυθμό αύξησης της παραγωγής (όσον αφορά την τεχνολογική καινοτομία και την παραγωγικότητα της εργασίας), στους στρατιωτικούς εξοπλισμούς και τις γεωπολιτικές ''σφαίρες επιρροής'', στο εμπόριο κ.α. Έτσι λοιπόν, ο Νόμος της καπιταλιστικής αγοράς επιβάλλεται από το εξωτερικό περιβάλλον στην ΕΣΣΔ ως κρατική οντότητα καιεσωτερικεύεται ως επιβολή του Σοβιετικού Νόμου πάνω στους πολίτες-παραγωγούς. Όμως αυτή η ''εσωτερίκευση'' (η ''διάθλαση'' του εξωτερικού περιβάλλοντος εντός της ΕΣΣΔ) σχετίζεται άμεσα με τις εσωτερικές δομές εξουσίας της ΕΣΣΔ. Επομένως, όσον αφορά τη πτώση της ΕΣΣΔ, μιλάμε αδιαχώριστα για (εξωτερικά επιβαλλόμενη) ανατροπή της ΕΣΣΔ όσο και για (εσωτερική) κατάρρευση της ΕΣΣΔ.

6. Για να περιγράψουμε καταφατικά αυτή τη σχέση εσωτερικών δομών σοβιετικής εξουσίας και εξωτερικού περιβάλλοντος, πρέπει να περιγράψουμε το περιεχόμενο του όρου ''κρατικός σοσιαλισμός'' που χρησιμοποιήσαμε, και ήδη κάναμε κάποιες παρατηρήσεις πάνω σε αυτό. Όπως είπαμε στο σημείο 3, δεν μπορούμε να αναζητήσουμε αναδρομικά ένα πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης-τρόπου παραγωγής στον ιστορικό υλισμό των Μάρξ-Ένγκελς, που να περιγράφει ικανοποιητική τη δομή της ΕΣΣΔ, για αυτό πρέπει να ανατρέξουμε σε άλλα σημεία του έργου τους-διατηρώντας μια αναφορά προς τον κλασικό μαρξισμό, αλλά παίρνοντας και κάποιεςνέες αποφάσεις. Σε ένα παλιότερο κείμενο για το ''αίνιγμα της ΕΣΣΔ'' (βλ. εδώ, παραθέτουμε αποσπάσματα και στο σημείο 7), υποστηρίξαμε πως μπορούμε να συλλάβουμε την ΕΣΣΔ σαν ''κρατικό συνεταιρισμό''. Στο κείμενο εκείνο παραθέσαμε εκτενή αποσπάσματα για το πώς συλλαμβάνουν οι Μάρξ-Ένγκελς το συνεταιρισμό και τη μετοχική επιχείρηση, σαν άρση της ατομικής ιδιοκτησίας εντός του κεφαλαιοκρατικού ορίζοντα. Συνεταιρισμός και μετοχική επιχείρηση έχουν συλλογική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, όμως αποτελούν ιδιωτικά πρόσωπα του αστικού δικαίου, δρώντας μέσα στην αγορά σαν καπιταλιστικές οντότητες).
Ο Μάρξ θεωρεί πως αυτές οι μορφές εμφανίζονται αναγκαία κατά την πορεία κοινωνικοποίησης των όρων παραγωγής, ήδη μέσα στο εσωτερικό του καπιταλισμού. Όμως δεν αναφέρει κάτι για την περίπτωση που όλη η κοινωνία γίνεται κάτι σαν ένας ''κρατικός συνεταιρισμός'' ή μια ''κρατική επιχείρηση'', με συλλογική-κρατική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, όμως χωρίς να υπερβαίνει τον (παγκόσμιο) κεφαλαιοκρατικό ορίζοντα.Όπως είπαμε, δεν θεωρούμε κατάλληλο τον όρο ''κρατικός καπιταλισμός'', γιατί υποβαθμίζεται η ιδιαιτερότητα του σοβιετικού σχηματισμού και αυτός συλλαμβάνεται σε ένα συνεχές σε σχέση με τον ''κλασικό'' καπιταλισμό (ενώ μεσολάβησαν οι πρώιμες σοσιαλιστικές επανάστασεις). Επιπλέον, δεν μιλάμε απλά για μια ''κρατική επιχείρηση'', γιατί μια μετοχική επιχείρηση ή ένας συνεταιρισμός μεμονωμένα είναι πολύ διαφορετικής τάξης οντότητα από ένα ολόκληρο κράτος, όπως η ΕΣΣΔ. Εδώ το ''κράτος'' δεν είναι απλά ένας συμπληρωματικός προσδιορισμόςσε σχέση με την οικονομική δραστηριότητα. Παραπέμπουμε στη κριτική του Π.Παυλίδη για τις απόψεις που αναλύουν την ΕΣΣΔ ως ''κρατικό καπιταλισμό'' εδώ. Ως γνωστόν, ο Λένιν μίλησε για ''κρατικό καπιταλισμό'' (κλικεδώ), για μια ιστορική φάση όμως πριν την τομή της κολλεκτιβοποίησης. Μπορούμε, με βάση τα παραπάνω, να αναγνωρίσουμε μια ''στιγμή αλήθειας'' σε αυτές τις προσεγγίσεις που βλέπουν την ΕΣΣΔ ως ''κρατικό καπιταλισμό''.
Όπως προείπαμε, η διάσταση εξωτερικών-εσωτερικών συνθηκών είναι ιδιαίτερα σημαντική, ειδικά όταν έχουμε να κάνουμε με τη πρωταρχική εμφάνιση της μετακαπιταλιστικής διαδικασίας, δηλαδή με τον κρατικό σοσιαλισμό. Υπάρχει εδώ μια εντυπωσιακή ομοιότητα με τον συνεταιρισμό και τη μετοχική επιχείρηση. Στις δύο αυτές μορφές του ''επιχειρείν'', το εσωτερικό της παραγωγικής μονάδας διευθύνεται από τους συνεταιρισμένους ή τους μετόχους, οι οποίοι εντατικοποιούν τον εαυτό τους για να αντέξουν στο καπιταλιστικό ανταγωνιστικό περιβάλλον. Στον συνεταιρισμό που δρα εντός του καπιταλισμού οι παραγωγοί γίνονται, κατά τη φράση του Μάρξ, ''κεφαλαιοκράτες του εαυτού τους'' λόγω των εξωτερικών συνθηκών (που στη πραγματικότητα είναι και εσωτερικές πιέσεις για αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και παραγωγή υπερπροιόντος). Διακρίναμε μια παρεμφερή διαλεκτική εσωτερικού-εξωτερικού στη σχέση εξωτερικού Νόμου της καπιταλιστικής αγοράς/ανταγωνισμού με τον εσωτερικό εθνοκρατικό Νόμο και τη σοβιετική παραγωγή, δηλαδή μια διαλεκτική διεθνούς Αγοράς-εθνικού Κράτους (ασφαλώς ''Αγορά'' εσωτερικεύεται πάντα και εντός της ΕΣΣΔ- βλ. την κουβέντα για την ισχύ του νόμου της αξίας στο σοσιαλισμό και την ανάπτυξη της παραοικονομίας ως βάσης της καπιταλιστικής παλινόρθωσης).

7. Παραθέτουμε μερικά λεγόμενα των Μάρξ, Λένιν σε σχέση με όλα τα παραπάνω. Δεν ισχυριζόμαστε ότι οι θέσεις μας είναι στη πραγματικότητα θέσεις των ίδιων, ωστόσο μπορούμε να δούμε στα παρακάτω αποσπάσματα μερικά πολύ ενδιαφέροντα σημεία για τον ''κρατικό σοσιαλισμό'':

Aπό το κείμενο ''το αίνιγμα της ΕΣΣΔ'' βλ. εδώ

''Σχηματισμός μετοχικών εταιρειών. Επομένως:

1) Τεράστια επέκταση της κλίμακας της παραγωγής και των επιχειρήσεων, που ήταν αδύνατο να γίνουν από τα ξεχωριστά κεφάλαια. Ταυτόχρονα, τέτοιες επιχειρήσεις, που ήταν προηγούμενα κυβερνητικές, γίνονται εταιρικές.
2) Το κεφάλαιο, που αυτό καθ' αυτό βασίζεται σε κοινωνικό τρόπο παραγωγής και που προϋποθέτει κοινωνική συγκέντρωση μέσων παραγωγής και εργατικών δυνάμεων, παίρνει εδώ άμεσα τη μορφή κοινωνικού κεφαλαίου (κεφαλαίου άμεσα συνεταιρισμένων ατόμων), σε αντίθεση προς το ατομικό κεφάλαιο, και οι επιχειρήσεις του εμφανίζονται σαν εταιρικές επιχειρήσεις, σε αντίθεση προς τις ατομικές επιχειρήσεις.Πρόκειται για την κατάργηση του κεφαλαίου σαν ατομικής ιδιοκτησίας μέσα στα πλαίσια του ίδιου του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής».
Αυτή η εξέλιξη φανερώνει και το γεγονός ότι αντικειμενικά υπάρχουν οι συνθήκες για μετατροπή της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής σε κοινωνική, δηλαδή είναι ώριμοι οι υλικοί όροι για το πέρασμα στο σοσιαλισμό.''


''Στη μετοχική επιχείρηση παύει να υφίσταται ο ατομικός κεφαλαιοκράτης ως ιδιοκτήτης και διευθύνων της παραγωγής και εμφανίζεται η συλλογική ιδιοκτησία των μετόχων, που παραμένει όμως καπιταλιστική. Τη διεύθυνση ασκεί προσωπικό που μπορεί να βρίσκεται σε μισθωτή σχέση ή και να έχει πακέτο μετοχών''

'' (...) Στις μετοχικές εταιρείες η λειτουργία είναι χωρισμένη από την ιδιοκτησία του κεφαλαίου, επομένως και η εργασία είναι εντελώς χωρισμένη από την ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και την υπερεργασία. Αυτό είναι αποτέλεσμα της ανώτατης ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, αναγκαίο σημείο περάσματος για την ξαναμετατροπή του κεφαλαίου σε ιδιοκτησία των παραγωγών, όχι όμως πια σαν ατομική ιδιοκτησία ξεχωριστών παραγωγών, αλλά σαν ιδιοκτησία συνεταιρισμένων παραγωγών, σαν άμεσα κοινωνική ιδιοκτησία.''

'' Η λειτουργία της παραγωγής διευθύνεται από τους διευθυντές. Το ρόλο του κεφαλαιοκράτη που οργάνωνε και διηύθυνε την παραγωγή άμεσα ο ίδιος, αντικαθιστά τώρα ο διευθυντής. Ετσι η λειτουργία των επιχειρήσεων είναι χωρισμένη από την ιδιοκτησία. Με την εμφάνιση της μετοχικής εταιρείας, ο Μαρξ κάνει λόγο για «αναγκαίο σημείο περάσματος για την ξαναμετατροπή του κεφαλαίου σε ιδιοκτησία των παραγωγών, όχι όμως πια σαν ατομική ιδιοκτησία ξεχωριστών παραγων''

''«Είναι η κατάργηση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής μέσα στα πλαίσια του ίδιου του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, και γι' αυτό είναι μια αυτοαναιρούμενη αντίφαση, που πριν απ' όλα παρουσιάζεται σαν απλό μεταβατικό σημείο προς μια νέα μορφή παραγωγής. Σαν τέτοια αντίφαση παρουσιάζεται επίσης στην εμφάνιση. Αποκαθιστά σε ορισμένες σφαίρες το μονοπώλιο και προκαλεί γι' αυτό την ανάμειξη του κράτους. Αναπαράγει μια νέα οικονομική αριστοκρατία, παράσιτα νέου είδους, με τη μορφή σχεδιαστών, ιδρυτών και απλώς ονομαστικών διευθυντών. Ενα ολόκληρο σύστημα αγυρτείας και απάτης σχετικά με τις ιδρύσεις, την έκδοση μετοχών και το εμπόριο μετοχών. Πρόκειται για ατομική παραγωγή χωρίς τον έλεγχο της ατομικής ιδιοκτησίας''



''Για το συνεταιριστικό εργοστάσιο
Σχετικά με το συνεταιριστικό εργοστάσιο, ο Μαρξ («Κεφάλαιο», τ. 3ος, σελ. 555 - 556) αναφέρει τα εξής:
«Τα εργοστάσια των συνεταιρισμών των ίδιων των εργατών είναι, μέσα στα πλαίσια της παλιάς μορφής, το πρώτο ρήγμα στην παλιά μορφή, παρ' όλο που φυσικά παντού, στην πραγματική τους οργάνωση, αναπαράγουν και είναι υποχρεωμένα ν' αναπαράγουν όλες τις ελλείψεις του υπάρχοντος συστήματος. Μέσα στα πλαίσιά τους όμως έχει αρθεί η αντίθεση ανάμεσα στο κεφάλαιο και στην εργασία, αν και στην αρχή μόνο στη μορφή, γιατί οι εργάτες σαν συνεταιρισμός είναι οι ίδιοι ο κεφαλαιοκράτης του εαυτού τους, δηλαδή χρησιμοποιούν τα μέσα παραγωγής για την αξιοποίηση της δικής τους εργασίας. Τα εργοστάσια των συνεταιρισμών δείχνουν πως σε μια ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών δυνάμεων και στις ανταποκρινόμενες σ' αυτές κοινωνικές μορφές παραγωγής, αναπτύσσεται και διαμορφώνεται με φυσική αναγκαιότητα από τον έναν τρόπο παραγωγής ένας καινούριος τρόπος παραγωγής. Χωρίς το εργοστασιακό σύστημα, που ξεπηδάει από τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, δε θα μπορούσε να αναπτυχθεί το εργοστάσιο του συνεταιρισμού και, ακόμα λιγότερο, χωρίς το πιστωτικό σύστημα, καθώς αποτελεί την κύρια βάση για τη βαθμιαία μετατροπή των κεφαλαιοκρατικών ιδιωτικών επιχειρήσεων σε κεφαλαιοκρατικές μετοχικές εταιρείες, προσφέρει εξίσου τα μέσα για τη βαθμιαία επέκταση των επιχειρήσεων των συνεταιρισμών πάνω σε περισσότερο ή λιγότερο εθνική κλίμακα. Τις κεφαλαιοκρατικές μετοχικές επιχειρήσεις πρέπει να τις βλέπουμε εξίσου, όπως και τα εργοστάσια των συνεταιρισμών, σαν μεταβατικές μορφές από τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής στο συνεταιριστικό τρόπο...».
Επομένως, έχουμε την εμφάνιση των μεταβατικών μορφών από τον κεφαλαιοκρατικό, τον παλιό τρόπο παραγωγής, στο συνεταιριστικό, στο νέο τρόπο παραγωγής, που μπορεί, σύμφωνα με τον Μαρξ, να οργανωθεί «πάνω σε περισσότερο ή λιγότερο εθνική κλίμακα». Αυτό αποδεικνύει ότι αντικειμενικά η κοινωνία βρίσκεται στο σημείο περάσματος στον κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής.
Ο Μαρξ διερεύνησε, και διείδε στο «Κεφάλαιο», τις οικονομικές μορφές, που«πιστοποιούν ότι η εξέλιξη των σχέσεων παραγωγής έφτασε σε ένα ανώτατο στάδιο, επομένως δεν υπάρχει άλλο περιθώριο αλλαγής μορφής για να "χωρέσουν" τις αναπτυσσόμενες παραγωγικές δυνάμεις. Πρόκειται για την έναρξη του ανώτατου σταδίου του καπιταλισμού, του ιμπεριαλισμού ή της εποχής του χρηματιστικού κεφαλαίου''


Και Λένιν (ενδεικτικά), Κράτος και Επανάσταση, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, σελ 58-59:




Λογική και έλεγχος-αυτοί είναι οι αναγκαιότεροι όροι για την κανονική και σωστή λειτουργία της πρώτης φάσης της κομμουνιστικής κοινωνίας. Όλοι οι πολίτες μετατρέπονται σε μισθωτούς υπαλλήλους του Κράτους, που αποτελείται από τους ένοπλους εργάτες. Όλοι οι πολίτες γίνονται υπάλληλοι και εργάτες ενός εθνικού κρατικού «συνδικάτου». Πρόκειται μόνο να δουλεύουν όλοι σε ίσιο βαθμό, να προσφέρουν όλοι κανονικά το μέτρο της εργασίας που τους αναλογεί, και όλοι να παίρνουν ίση πληρωμή.

[...]

Ολόκληρη η κοινωνία θα έχει γίνει ένα γραφείο και ένα εργοστάσιο, με ίση δουλειά και ίση πληρωμή. Αυτή όμως η πειθαρχία εργοστασίου, που το προλεταριάτο θα επεκτείνει σε όλη την κοινωνία μετά την ήττα του καπιταλισμού και την ανατροπή των εκμεταλλευτών, δεν είναι καθόλου το ιδανικό μας, και πολύ απέχει από τον τελικό μας σκοπό. Δεν είναι παρά ένας μεταβατικός σταθμός για την ριζική εκκαθάριση της κοινωνίας από όλη την κτηνωδία και την ατιμία της κεφαλαιοκρατικής εκμετάλλευσης. Συνεχίζοντας τον δρόμο μας προς τα εμπρός, θα αφήσουμε πίσω τον μεταβατικό αυτό σταθμό.


8. Πρέπει να διακρίνουμε την κοινωνία των ''ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών'' (σοσιαλισμός->κομμουνισμός) από την κοινωνία των κρατικά εξαναγκασμένων συνεταιρισμένων παραγωγών(κρατικός σοσιαλισμός). Στη πρώτη περίπτωση ο δεσμός είναι εθελοντικός, και το κράτος απονεκρώνεται όσο αίρονται οι αντιθέσεις πνευματικής-χειρωνακτικής εργασίας και πόλης-χωριού (βλ. κέντρο-περιφέρεια), άρα έχουμε αυτό που οι Μάρξ-Ένγκελς ονομάζουν ''σοσιαλισμό'' ως πρώτη βαθμίδα κομμουνισμού. Στη δεύτερη περίπτωση, ο δεσμός των συνεταιρισμένων είναι κρατικά επιβεβλημένος, η απουσία από την εργασία τιμωρείται αυστηρά, μια κρατική, αποξενωμένη από τους παραγωγούς αναγκαιότηταεπιβάλλει την επίτευξη οικονομικών και πολιτικών πλάνων αποφασισμένων από λίγους ειδικούς, κλπ. Στην πρώτη περίπτωση μιλάμε πράγματι για ''συνεταιρισμό'', όμως ο σοσιαλισμός ως κοινωνικός συνεταιρισμός σημαίνει πως δεν υπάρχει η επιβολή, όχι απλά ενός εξωτερικού κράτους πάνω στην κοινωνία, αλλά και της ''Αγοράς'' πάνω στον συνεταιρισμό, με την ιδιαίτερη οικονομική βία που αυτή ασκεί. Στη δεύτερη περίπτωση του κρατικού σοσιαλισμού, υπάρχει τόσο κρατική-εξωτερική προς την κοινωνία βία, όσοκαι η βία της Αγοράς (η μία συντηρεί και προυποθέτει την άλλη). Η περίπτωση του ''κρατικού σοσιαλισμού'' προσομοιάζει περισσότερο με αυτή της μετοχικής επιχείρησης, που διαθέτει ένα διοικητικό συμβούλιο, το οποίο ο Μάρξ (πάντα μιλώντας για τη μετοχική επιχείρηση), ονομάζει, όπως είδαμε σε παραπάνω αποσπάσματα, οικονομική-παρασιτική αριστοκρατία, παρασιτική γιατί οι παραγωγοί θα μπορούσαν να ορίζουν αιρετό-ανακλητό επόπτη (συνεταιρική μορφή της παραγωγής), και όχι να υπάγονται στους διευθυντές που ορίζει το διοικητικό συμβούλιο και όσοι κατέχουν τα πλειοψηφικά πακέτα μετοχών. Aυτό το διοικητικό συμβούλιο στην ΕΣΣΔ είναι το ''Συμβούλιο των Υπουργών'', μια αριστοκρατία, που οφείλεται τόσο στην αντικειμενικά αδυναμία αγράμματων αγροτών-εργατών να εκπονήσουν ''οικονομικό σχεδιασμό'', όσο και στην πραγματική πολιτική αλλοτρίωση που εκφράστηκε με την παρακμή των σοβιέτ.


9. Με βάση τα παραπάνω, μεταβάλλεται και η έννοια της ''ταξικής πάλης'' στην ΕΣΣΔ. Ο ταξικός ανταγωνισμός μαίνεται επί του άξονα εσωτερικού-εξωτερικού (διεθνής εμπειρία της ταξικής πάλης και ''διείσδυση'' των καπιταλιστών στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ), αλλά και επί του εσωτερικού άξονα διευθυντών-διευθυνόμενων (και όχι απλώς στην πάλη ''εργατών-αγροτών'', όπως θέλει η επίσημη σοβιετική βιβλιογραφία). Με βάση όμως το μοντέλο των ''μετόχων'', μεταφερμένο στην ΕΣΣΔ, μιλάμε για βαθμούς (συμ)μετοχής στην ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Στο βαθμό που η ιδιοκτησία ως κυριότητα ανήκει στο Κράτος, ο ανταγωνισμός μετατοπίζεται στη διαχείριση-διεύθυνση της κρατικής ιδιοκτησίας, όπως στη μετοχική επιχείρηση ο εσωτερικός ανταγωνισμός μετατοπίζεται στο διοικητικό συμβούλιο και μεταξύ ''μεγαλομετόχων'' και ''μικρομετόχων''. Υπό μία έννοια, όλοι οι σοβιετικοί πολίτες είναι οικονομικοί και πολιτικοί μέτοχοι της σοβιετικής κρατικής περιουσίας (ειδικότερα, ιδιοκτησίας) και παραγωγής. Ακριβώς επειδή έχουν αυτή την πολιτική ιδιότητα, έχουν αυτή την οικονομική ιδιότητα. Στο βαθμό που όλοι οι σοβιετικοί είναι συν-ιδιοκτήτες στη βάση της σοβιετικής-κρατικής ιδιοκτησίας, το κριτήριο της θέσης τους στην ιεραρχική κλίμακα-πυραμίδα είναι ο βαθμός ελέγχου-διεύθυνσης της παραγωγής και του κρατικού μηχανισμού συνολικά. Αυτό σημαίνει πως η ταξική ταυτότητα γίνεται ασαφής-η ταξική θέση κάποιου σοβιετικού δεν απαντιέται με ένα ναι ή ένα όχι, αλλά με την ασαφή λογική (fuzzy logic) των βαθμών συμμετοχής-ελέγχου. Μπορούμε να διακρίνουμε, σαν σκελετό, τουλάχιστον τρία επίπεδα σε αυτή τη πυραμοειδή ιεραρχία. Το κατώτερο επίπεδο των ''άμεσων παραγωγών'', το επίπεδο των ''μεσαίων'', και το επίπεδο των ανώτερων κλιμακίων. Ιδιαίτερη σημασία έπαιξε στην ΕΣΣΔ η κατοχύρωση της μονοπρόσωπης διεύθυνσης της παραγωγής, με τους διευθυντές να διορίζονται από το κράτος. Οι άμεσοι παραγωγοί έχουν την απλή-φυσική κατοχή των μέσων παραγωγής με την αναγνωρίση της σοβιετικής κρατικής κυριότητας και των υψηλόβαθμών κρατικών αξιωματούχων ως νομέων αυτής (για κυριότητα-νομή-κατοχή, ΕΣΣΔ και μορφές αποξένωσης, βλ. εδώ). Η απόσταση από το διοικητικό κέντρο (καθορισμός Γενικού Πλάνου και άμεσης κυβερνητικής πολιτικής)είναι το μέτρο της αποξένωσης των παραγωγών από τους όρους παραγωγής και την ιδιοκτησία τους ως διαχείριση και έλεγχο. Η αποξένωση αυτή εκφράζεται στις μορφές συνείδησης με διάφορους τρόπους, στη βάση πραγματικών-υλικών αποκλεισμών ή ''φραγμών'', με το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα να είναι η λεγόμενη ''προσωπολατρία''. Ένα φυσικό πρόσωπο (ο γενικός γραμματέας, ο υπουργός), φετιχοποιείται και του αποδίδονται ''θεικές ιδιότητες'', επειδή θεωρείται ως αυταξία και δεν αναγνωρίζεται ''πίσω'' από αυτό η κοινωνική διαδικασία παραγωγής του (μεταφέρουμε αναλογικά τη λογική του ''φετιχισμού του εμπορεύματος''). Στο φυσικό πρόσωπο που βρίσκεται στην κορυφή ενσαρκώνεται η φαντασιακή ενότητα του σοβιετικού έθνους-κράτους, της ''πατρίδας του σοσιαλισμού''. Είναι σημαντική, ωστόσο, η ιδιαιτερότητα ενός έθνους-κράτους που ενσαρκώνει μια οικουμενική ιδεολογία, πράγμα που σημαίνει μια θεμελιώδη απόκλιση από τον αστικό εθνικισμό-ο λεγόμενος ''μεγαλορωσισμός'' ήταν βασικά επιβίωση του προηγούμενου καθεστώτος, και σε όλα αυτά βλέπουμε ακριβώς πως δεν έχουμε περάσει στον ''σοσιαλισμό των συνεταιρισμένων παραγωγών''.
Μπορούμε να πούμε πως στην ΕΣΣΔ οι ''τάξεις'' έχουν περισσότερο το χαρακτήρα κοινωνικών στρωμάτων και ομάδων συμφερόντων, λόγω του πολλαπλού και ασαφούς χαρακτήρα της κοινωνικής ταξινόμησης. Άλλωστε, όπως λέει και ο Περικλής Παυλίδης, στην ΕΣΣΔ δεν μπορούν να μεταβιβαστούνκληρονομικά αξιώματα, παρά μόνο πολιτικές γνωριμίες. Για αυτό ο Μπουρντιέ, σε κείμενο που περιέχεται στους Πρακτικούς Λόγους, μιλά για την ιδιαιτερότητα, στον σοβιετικό σχηματισμό, η αρχή της Κοινωνικής Διαφοροποίησης που υπερέχει να είναι το Πολιτικό Κεφάλαιο. Επομένως, αποκαλύπτεται πως ο κοινωνικός ανταγωνισμός προσλαμβάνει διαφορετικές μορφές, ακόμα και αν η ''ταξική πάλη'' στην ΕΣΣΔ φαντάζει για τους ορθόδοξους μαρξιστές δυσδιάκριτη με βάση τα παραδοσιακά εργαλεία, ακριβώς λόγω της διαφορετικότητας αυτών των μορφών.
Από την σκοπιά των κοινωνικών στρωμάτων, μπορούμε να ταξινομήσουμε ανάλογα με τη σχέση του καθενός με το κράτος και τον έλεγχο της παραγωγής. Από τη σκοπιά της επανάστασης και της αντεπανάστασης, μπορούμε να ομαδοποιήσουμε αυτά τα στρώματα, σε τελική ανάλυση, στα εξής στρατόπεδα: αυτά που επιδιώκουν την αναπαραγωγή και την παγίωση της υπάρχουσας κοινωνικής ιεραρχίας ή την καπιταλιστική παλινόρθωση, και αυτά που επιδιώκουν την ανατροπή της προς επαναστατική κατεύθυνση, για το πέρασμα από το κρατικό σοσιαλισμό στο σοσιαλισμό, πέρασμα που άπτεται τόσο των εσωτερικών όσο και των διεθνών συσχετισμών στον κοινωνικοταξικό ανταγωνισμό. Έτσι λοιπόν, ανάμεσα στο στρατόπεδο της καπιταλιστικής αντεπανάστασης/συντήρησης/παλινόρθωσης και το στρατόπεδο της επαναστατικοποίησης-κοινωνικοποίησης των σχέσεων παραγωγής,έχουμε και ένα ακόμα που επιδιώκει να συντηρήσει τον ''κρατικό σοσιαλισμό'' πάνω κάτω ως έχει. Η ιδιομορφία αυτή οφείλεται στον ιδιαίτερο ''μεταβατικό'' χαρακτήρα της σοβιετικής κοινωνίας. Είναι σαφές πως ιδιαίτερα μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο το στρατόπεδο της ''συντήρησης'' κερδίζει έδαφος και συνεργάζεται τελικά με το στρατόπεδο της καπιταλιστικής παλινόρθωσης. Επίσης σαφές είναι πως η έκβαση αυτή του κοινωνικού ανταγωνισμού οφείλεται όχι απλώς στους διεθνείς συσχετισμούς δύναμης, αλλά και στην αποξένωση των παραγωγών από τον έλεγχο της παραγωγής πριν τον Β-Παγκόσμιο Πόλεμο. Η συγκεκριμένη ανάλυση του κοινωνικού ανταγωνισμού στην ΕΣΣΔ, με βάση τα παραπάνω κριτήρια που πρόχειρα παραθέσαμε, μπορεί να μελετήσει την σοβιετική ιστορία και τις διακυμανσεις της πάλης μεταξύ στρωμάτων και τάξεων.



10. Οι μορφές επιθυμίας και αισθητικής, καθώς και οι μορφές συνείδησης της ΕΣΣΔ, μπορούν να εξεταστούν σε σχέση με όλα τα παραπάνω συγκριτικά με τον καπιταλισμό, αρκεί να θυμόμαστε την ανάγκη ιστορικοποίησης των αντιθέσεων. Μιλάμε για τον ''υπαρκτό σοσιαλισμό'' και τον ''υπαρκτό καπιταλισμό'', και ο ιδεότυπος που παραπάνω παρουσιάσαμε δεν μπορεί να συλλάβει όλη την πολυπλοκότητα του κοινωνικού ανταγωνισμού στη Βουλγαρία, τη Γιουγκοσλαβία, τη Λατινική Αμερική, την Κίνα κ.ο.κ. Μια απορία που έχουμε, για παράδειγμα, είναι πώς στην Κίνα συνέβη η ''καπιταλιστική παλινόρθωση'' δίχως να διακοπεί η συνέχεια διοίκησης του υποτιθέμενου ''Κομμουνιστικού Κόμματος''. Το ερώτημα αυτό αρκεί για να θέσει με νέο τρόπο πολλές παραμέτρους του ζητήματος της ''μετάβασης''.

Ο καπιταλισμός κατάφερε νίκες σε πολεμικό, οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό, επιθυμητικό επίπεδο. Βεβαίως οι Ρώσοι ζήσαν μετά την ανατροπή-κατάρρευση της ΕΣΣΔ μια τεράστια πτώση του βιοτικού τους επιπέδου, του προσδόκιμου ορίου ζωής κλπ. Όμως, από την άλλη μεριά, αυτό που υπήρχε προηγουμένως δεν μπορούσε να ικανοποιήσει τις προσδοκίες ούτε να εμπνεύσει εκατομμύρια ανθρώπους να το υπερασπιστούν μέχρι θανάτου (μολονότι, δεν είναι αληθές πως στη Ρωσία η μετάβαση έγινε αναίμακτα).


Συνοψίζοντας, η δομή σοβιετικού τύπου μπορεί να θεωρηθεί ένας κρατικός σοσιαλισμός, ως πρωταρχική εμφάνιση της αντικαπιταλιστικής επανάστασης και της μετακαπιταλιστικής διαδικασίας οικοδόμησης της αταξικής κοινωνίας. Η διαδικασία αυτή απαιτεί μια διαρκή εγρήγορση και επαναστατικοποίηση των κοινωνικών σχέσεων, αφού διαρκής είναι η παρουσία της αντεπανάστασης. Κατά τη πρωταρχική εμφάνιση (κρατικός σοσιαλισμός) της επαναστατικής διαδικασίας, η βασική αντίθεση ανάμεσα στην αλλοτριωμενη κοινωνικοποίηση (κρατικοποίηση) και την πραγματική κοινωνικοποίηση των όρων παραγωγής, παίρνει τη μορφή βασικά της αντίθεσης κρατικός σχεδιασμός-αγορά (εμπορευματοχρηματικές σχέσεις), και υπερκαθορίζεται από την αντίθεση ανάμεσα στο εγχώριο κρατικοσοσιαλιστικό σύστημα (μία χώρα ή μπλοκ χωρών) και το εχθρικό, καπιταλιστικό περιβάλλον. Η εκμετάλλευση στο εσωτερικό του κρατικοσοσιαλιστικού συστήματος παίρνει βασικά τη μορφή της απρόσωπης κρατικής κυριαρχίας, με φορείς της μια πολιτική και οικονομική αριστοκρατία διαχειριστών-διευθυντών της κρατικής περιουσίας/ιδιοκτησίας. Το κριτήριο της κοινωνικής διαστρωμάτωσης είναι βασικά πολιτικό και στο εσωτερικό του κρατικού μηχανισμού (σ.σ όσο αναπτύσσεται παραοικονομία γίνεται όλο και περισσότερο οικονομικό). Το στρατόπεδο της συντήρησης-οπισθοδρόμησης (καπιταλιστική παλινόρθωση), της συντήρησης-αναπαραγωγής του συστήματος και της προόδου της επαναστατικής διαδικασίας ανταγωνίζονται για το ποιό θα επικρατήσει.

Πηγή : ΤΑΞΙΚΕΣ ΜΗΧΑΝΕΣ